Często śledzimy w Internecie głośne sprawy sądowe, którym rozgłos niewątpliwie zapewniają media. Okoliczności przestępstw, które są przedstawiane do wiadomości publicznej wzbudzają w nas ogromne emocje. Naturalnym jest, że oceniamy zachowanie sprawcy przestępstwa, który naruszył prawo. Jesteśmy ciekawi jaką sąd wymierzy karę. Na końcu często jesteśmy rozczarowani - dlaczego kara jest tak niska? 

Podstawą niniejszego artykułu jest przepis art. 53 Kodeksu karnego, który stanowi, że (§ 1) sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. (§ 2) Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, zwłaszcza w razie popełnienia przestępstwa na szkodę osoby nieporadnej ze względu na wiek lub stan zdrowia, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego. (§ 3) Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.

Dyrektywy wymiaru kary w doktrynie dzielone są na dyrektywy ogólne, opisane przez ustawodawcę w art. 53 § 1 KK i dyrektywy szczególne, które znajdują się w art. 53 § 2 KK.

Często śledzimy w Internecie głośne sprawy sądowe, którym rozgłos niewątpliwie zapewniają media. Okoliczności przestępstw, które są przedstawiane do wiadomości publicznej wzbudzają w nas ogromne emocje. Naturalnym jest, że oceniamy osobę, która naruszyła prawo. Jesteśmy ciekawi jaką sąd wymierzy karę. Na końcu często jesteśmy rozczarowani - dlaczego kara jest tak niska? 

Zacznijmy od tego, że w zależności od przestępstwa, sąd może wymierzyć karę grzywny, karę ograniczenia wolności, karę pozbawienia wolności, karę 25 lat pozbawienia wolności oraz karę dożywotniego pozbawienia wolności. Wyliczenie to stanowi katalog kar, o którym mowa w art. 32 KK.

Podstawą niniejszego artykułu jest przepis art. 53 Kodeksu karnego, który stanowi, że (§ 1) sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. (§ 2) Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, zwłaszcza w razie przestępstwa na szkodę osoby nieporadnej ze względu na wiek lub stan zdrowia, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego. (§ 3) Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.

Dyrektywy sądowego wymiaru kary w doktrynie dzielone są na dyrektywy ogólne, opisane przez ustawodawcę w art. 53 § 1 KK i dyrektywy szczególne, które znajdują się w art. 53 § 2 KK. 

Dyrektywy ogólne

Swobodne uznanie sądu przy wymiarze kary

W części szczególnej Kodeksu karnego oraz ustawach szczególnych wymienione zostały poszczególne przestępstwa oraz ustawowe zagrożenie przewidziane za dane przestępstwo, tzn. kara która grozi sprawcy za jego wyrządzenie. Niektóre "widełki" wydają się być dosyć szerokie. Większość z nas wie, że w tym ustawowym zagrożeniu przewidzianym przestępstwo powinien zmieścić się sąd przy orzekaniu. Jej wymiar zależy właśnie od swobodnego uznania sądu orzekającego w sprawie za dokonany przez sprawcę występek lub zbrodnię. Sąd kieruje się przy tym także własnymi przekonaniami.

Nie wszyscy jednak wiedzą, że to swobodne uznanie sądu ograniczone jest innymi dyrektywami wymiaru kary, którymi sąd musi się kierować, aby orzec sprawiedliwą i - przede wszystkim - współmierną karę, albowiem "wybór rodzaju i wymiaru kary jest objęty zasadą swobodnego uznania sądu w granicach wynikających z art. 7 KPK i art. 53 i n. KK." (Wyrok SA w Rzeszowie z 20.12.2012 r., II AKa 110/12, LEX nr 1254490).

Dyrektywa społecznej szkodliwości

Sformułowanie to samo w sobie oznacza, że dane przestępstwo jest postrzegane przez społeczeństwo jako karygodne. Społeczna szkodliwość odzwierciedla to, w jaki sposób każdy z nas na nie reaguje.

Art. 115 § 2 KK zawiera definicję stopnia społecznej szkodliwości, według którego przy jego ocenie sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności wyrządzenia przestępstwa, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia. 

„Dla oceny stopnia społecznej szkodliwości należy [...] wziąć pod uwagę wszelkie ciążące na sprawcy obowiązki, mające choćby charakter kulturowy, społeczny, a także wywodzone ze wskazań moralności.” (D. Zając, Stopień społecznej szkodliwości czynu jako okoliczność rzutująca na wymiar kary, PiP 2017, nr 11, s. 56-69).

Niewykluczone, że dane zdarzenie w konkretnych sytuacjach będzie charakteryzowało się znikomą społeczną szkodliwością. Przykładowo warto zadać pytanie - jak wygląda wymiar kary pozbawienia wolności w sytuacji uznania jej przez sąd? Odpowiedź zawarta jest wprost w art. 17 § 1 pkt 3 Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy społeczna szkodliwość jest znikoma.

Stopień winy sprawcy

Posiłkując się orzecznictwem stwierdzić można, że stopień winy stanowi nieprzekraczalną granicę surowości kary, co określa się jako funkcję limitującą. Na stopień winy sprawcy wpływają takie okoliczności, jak poziom rozwoju intelektualnego i emocjonalnego sprawcy, stan jego wiedzy, doświadczenie, zdolności w zakresie percepcji, normalność sytuacji i okoliczności, w których sprawca działał (tak: Wyrok SA we Wrocławiu z 15.01.2015 r., II AKa 416/14, LEX nr 1659018).

Zatem stopień winy sprawcy najściślej zależy od stanu poczytalności. Co więcej surowiej oceniany jest zamiar przemyślany, a łagodniej zamiar nagły, powodowany np. emocjami. "Zamiar nagły zostaje podjęty pod wpływem silnego bodźca, prowadząc do realizacji czynu bez jego planowania i określonych czynności przygotowawczych. Oznacza to mniejszy stopień winy niż w wypadku zamiaru przemyślnego gdy sprawca z rozmysłem planuje i realizuje czyn zabroniony" (Wyrok SO w Warszawie z 28.02.2018 r., XVIII K 246/17, LEX nr 3036573).

Prewencja indywidualna - oddziaływanie na skazanego

Zwana także prewencją indywidualną. Oznacza wpływ danego rodzaju kary na poprawę postawy oskarżonego. Orzekanie kary bowiem ma na celu między innymi resocjalizację sprawcy.

"Dyrektywa prewencji indywidualnej oznacza, że sankcja (jej rodzaj i wysokość) powinna być tak dobrana, aby zapobiec popełnianiu w przyszłości przestępstw przez oskarżonego, co może zostać osiągnięte poprzez odstraszanie sprawcy od popełniania przestępstw albo jego wychowanie (resocjalizację). Efekt "odstraszający" kary ma zmaterializować się w umyśle sprawcy, ma wytworzyć przeświadczenie o nieopłacalności popełniania przestępstw w przyszłości, przekonanie o tym, że każde przestępstwo jest karane odpowiednio surowo, a ponowne popełnianie podobnych czynów nieuchronnie prowadzi do istotnego podwyższenia wymiaru kary ponad próg dolnego zagrożenia. Wtedy rodzi się uzasadnione prawdopodobieństwo, że sprawca skazany na karę odpowiednio surową powstrzyma się przed ponownym rozmyślnym popełnieniem czynu zabronionego. Idea wychowania (resocjalizacji) przez karę zakłada z kolei takie dostosowanie wysokości i rodzaju kary kryminalnej do indywidualnych potrzeb sprawcy, aby przez sankcję został on "wychowany", tj. zrozumiał naganność swojego zachowania i w przyszłości przestrzegał porządku prawnego. W obu przypadkach orzeczona kara ma być adekwatna w tym znaczeniu, że racjonalne w realiach danej sprawy (oskarżonego) oznaczenie progu uprawniającego do wniosku o możności osiągnięcia tych celów wyznacza próg powyżej, którego orzekanie kary jest zbędne, a przez to może ona nabrać cech rażącej niewspółmierności przez swą surowość." (Wyrok SA we Wrocławiu z 27.05.2022 r., II AKa 489/21, LEX nr 3397948).

Prewencja ogólna - zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości

Tutaj warto zatrzymać się na moment i wrócić do pytania z samego początku niniejszego artykułu, które wielu z nas zadaje sobie, śledząc głośne sprawy sądowe - dlaczego kara jest tak niska?

Zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości ma swoje miejsce w dyrektywach sądowego wymiaru kary. Jego istotą jednak jest nie tyle wymierzanie surowych kar, ale kształtowanie w społeczeństwie przekonania o nieuchronności kary, a co więcej - dostosowanie jej do stopnia winy sprawcy i uwarunkowań podmiotowo-przedmiotowych czynu. Karanie zatem musi być sprawiedliwe i tworzące atmosferę zaufania dla obowiązującego systemu prawnego (Wyrok SA w Szczecinie z 29.01.2015 r., II AKa 245/14, LEX nr 2041901).

Dyrektywy szczególne

Orzekając sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, zwłaszcza w razie popełnienia przestępstwa na szkodę osoby nieporadnej ze względu na wiek lub stan zdrowia, dopuszczenie się przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed przewinieniem i zachowanie się sprawcy po popełnieniu przestępstwa, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego.

Co ma zatem znaczenie? Można pokusić się o stwierdzenie, że wszystko, czyli - to, co działo się przed dokonaniem przestępstwa, jakie było zachowanie się po popełnieniu, a nawet bezpośrednio po dokonaniu przestępstwa, jak wpłynęło ono na osobę sprawcy i wiele, wiele innych. Sąd powinna interesować niejako historia oskarżonego. Poniżej przykładowo przedstawiono wpływ niektórych sytuacji na wymiar kary:

• "Surowe karanie osób o ograniczonej w znacznym stopniu poczytalności determinowanej zakłóceniami czynności psychicznych o podłożu organicznym, ponad zasięg ich winy tylko dla odstraszenia ewentualnie innych, całkowicie poczytalnych i w pełni za swe czyny odpowiedzialnych sprawców, byłoby oczywistym sprzeniewierzeniem wymaganiom kary sprawiedliwej." (Wyrok SA w Białymstoku z 15.12.2022 r., II AKa 182/22, LEX nr 3566243);
• "Przy wymiarze kary należy uwzględniać przyznanie się oskarżonego i ujawnienie przez niego okoliczności popełnionych przestępstw." (Wyrok SA we Wrocławiu z 12.10.2022 r., II AKa 68/22, LEX nr 3472606);
• "Osobowość psychopatyczna oskarżonego w żadnym razie nie pozwala na obniżenie kar." (Wyrok SA we Wrocławiu z 11.10.2022 r., II AKa 318/22, LEX nr 3522454);
• "Ładunek szkodliwości społecznej czynu polegającego na uprawie i wytwarzaniu środków odurzających na własne potrzeby jest znacznie mniejszy od zachowania sprawcy, który wytwarza i uprawia środki odurzające na sprzedaż. Nie bez znaczenia jest też fakt, że przestępstwo dotyczyło tzw. miękkich narkotyków." (Wyrok SA w Warszawie z 27.09.2022 r., II AKa 88/22, LEX nr 3431812);
• "Oskarżony nie przyznał się do popełnienia czynu. Brak skruchy był konsekwencją tego stanowiska procesowego i stanowił realizację jego prawa do obrony. Nie sposób więc uznać go za okoliczność obciążającą." (Wyrok SA w Łodzi z 19.07.2022 r., II AKa 36/22, LEX nr 3516482);
• "Od daty popełnionych czynów upłynął już długi okres (około 20 lat). Oskarżony jest osobą schorowaną, w podeszłym wieku, dotychczas niekaraną. Dla słusznego i sprawiedliwego podsumowania przestępczej działalności oskarżonego wystarczającą będzie kara łączna 2 lat pozbawienia wolności. Jej wykonanie musiało zostać warunkowo zawieszone, albowiem sytuacja oskarżonego nie budzi wątpliwości co do istnienia wobec niego pozytywnej prognozy kryminologicznej." (Wyrok SA we Wrocławiu z 27.05.2022 r., II AKa 142/14, LEX nr 3397960);
• "Jeśli funkcjonariusz Policji jest w związku ze służbą i w jej toku szczególnie chroniony to dopuszczając się działań przestępczych z wykorzystaniem faktu pracy, jako policjant musi być surowo, a nawet bardzo surowo potraktowany." (Wyrok SA we Wrocławiu z 11.05.2022 r., II AKa 287/21, LEX nr 3399529);
• "Działanie na szkodę znajomego w jego własnym mieszkaniu jest okolicznością obciążającą." (Wyrok SA w Warszawie z 6.04.2022 r., II AKa 197/21, LEX nr 3400148);
• "Działanie z zamiarem nagłym, bezrefleksyjnie, łagodzi stopień winy." (Wyrok SA we Wrocławiu z 3.03.2022 r., II AKa 416/21, LEX nr 3379880).

Art. 53 § 3 KK

Zgodnie z powołanym przepisem orzekając sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem. Oznacza to, że istotne znaczenie na wysokość kary będzie miało nie tyle wykonanie przez sprawcę wyszczególnionych w ugodzie zobowiązań, a samo zawarcie ugody między oskarżonym a pokrzywdzonym (E. Bieńkowska, Mediacja w polskim prawie karnym. Charakterystyka regulacji prawnej, PPK 1998/18, s. 19 i n.).

Wymiar kary w stosunku do nieletniego lub młodocianego

Oprócz powyższego należy także mieć na uwadze, że zgodnie z art. 54 KK wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim, aby sprawcę wychować (§ 1). Jednocześnie wobec sprawcy, który w czasie dokonania przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności (§ 2). Niemniej jednak nie oznacza to w żadnym wypadku pobłażliwości dla młodocianych sprawców poważnych przestępstw, o czym należy pamiętać (Wyrok SA w Poznaniu z 13.04.2022 r., II AKa 151/21, LEX nr 3351417).

Indywidualizacja kary

Na marginesie również warto wskazać na przepis art. 55 KK, który stanowi, że okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą. Szczególnie widać to w przypadku przestępstw dokonanych wspólnie i w porozumieniu przez kilka osób, gdzie każda z nich może otrzymać inną rodzajowo karę, a także w różnej wysokości. 

Wymiar innych środków przewidzianych w Kodeksie karnym

Każda z wyżej wymienionych dyrektyw ma odpowiednie zastosowanie także do innych środków przewidzianych w Kodeksie karnym, jak np. środków karnych, za wyjątkiem obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, o czym mówi art. 56 KK.

Czy sąd może odstąpić od wymierzenia kary?

Odpowiedź na powyższe pytanie jest niewątpliwie twierdząca.

Jeżeli bowiem przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat albo karą łagodniejszego rodzaju i społeczna szkodliwość nie jest znacząca, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli orzeka jednocześnie środek karny, przepadek lub środek kompensacyjny, a cele kary zostaną w ten sposób spełnione (art. 59 KK). 

Ponadto możliwość odstąpienia od wymierzenia kary występuje w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia, zwłaszcza, gdy rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa. W tym wypadku, odstępując od wymierzenia kary, sąd może również odstąpić od wymierzenia środka karnego, nawiązki na rzecz Skarbu Państwa oraz przepadku, chociażby jego orzeczenie było obowiązkowe (art. 61 KK w zw. z art. 60 § 3 KK).

Uwagi końcowe

Zaznaczyć należy, że powyższe nie wyczerpuje tematu wymiaru kary przez sąd, gdyż jest on niezwykle złożony. Oprócz tego istnieje jeszcze wiele instytucji, z których korzysta sąd przy orzekaniu - niektóre stosując fakultatywnie, a niektóre obligatoryjnie. Czasami z uwarunkowań sprawy wynika, że konieczne staje się zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary lub nadzwyczajnego jej obostrzenia, kiedy to sąd wychodzi poza granice ustawowego zagrożenia.

Oceniając pracę sędziów oraz krytykując rodzaj i wymiar zastosowanej przez nich kary warto zastanowić się nad tym, jak trudne zadanie mają, zwłaszcza, gdy dana sprawa jest medialna, a oczekiwanie społeczeństwa względem nich drastycznie wzrasta, przy czym zawsze zobligowani są do bezstronności.

Końcowo warto wskazać, że nawet jeżeli myślimy, że nie mamy szans na uniewinnienie w danej sprawie, warto jednak walczyć do samego końca, gdyż niższy wymiar kary ma wpływ np. warunkowe zawieszenie kary, czy na późniejszą możliwość ubiegania się o odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego, który zostanie szerzej omówiony w dalszych artykułach.

Każda sytuacja daje wiele możliwości, dlatego zachęcamy do kontaktu z adwokatami z naszego zespołu, którzy omówią szczegółowo każdy problem i przedstawią różne możliwości jego rozwiązania.

adwokat Natalia Kijaczko-Gołaś